تصرف عدوانی چیست؟
تصرف عدوانی چیست؟
معنای اصطلاحی تصرف: تصرف که از آن به ید (دست) هم تعبیر میشود عبارت است از سلطه و اقتداری که شخص بهطور مستقیم یا به واسطه غیر، بر مالی دارد.
بررسی تصرف عدوانی با رویکرد حقوقی:
ماده ۱۵۸ قانون آئین دادرسی مدنی دادگاههای عمومی و انقلاب دعوای تصرف عدوانی را چنین تعریف میکند: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست مینماید .» این تعریف فقط شامل اموال غیرمنقول است؛ پس اگر کسی به صورت عدوانی اتومبیل یا تلفن همراه یا مال منقول دیگری را از تصرف او خارج سازد، تعریف فوق این موارد را شامل نخواهد شد. اگر مال با رضایت متصرف سابق از تصرف او خارج شده باشد و به تصرف دیگری درآید سپس متصرف سابق از رضایت خویش پشیمان شده و عدول نماید، عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف لاحق صادق نخواهد بود.
در دعوای تصرف عدوانی شخصی که ادعا دارد مال از ید او خارج شده نیازی ندارد به مالکیت خود استناد کند بلکه کافی است تصرف سابق خود بر مال را به اثبات برساند. کسی که در دعوای تصرف عدوانی شکست میخورد میتواند پس از آن دعوای مالکیت مطرح کند امّا عکس این قضیه ممکن نیست.
قانون در خصوص تعریف دعوای تصرف عدوانی در ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی بیان می دارد که : «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می نماید.»
بنا بر ماده فوق میتوان اینگونه برداشت که تصرف عدوانی در خصوص اموال غیر منقول قابل تحقق میباشد و در مورد اموال منقول نمیتوان از تصرف عدوانی صحبت به میان آورد و در خصوص عدوان مهم عدم رضایت متصرف سابق میباشد و در صورت رضایت پیشین عدول از آن نمیتوان به تصرف عدوانی استناد کرد همچنین در تصرف عدوانی صرف تصرف سابق کفایت کرده و نیاز به اثبات مالکیت نمیباشد این امر در ماده ۱۶۱ قانون آیین دادرسی مدنی مورد توجه قرار گرفته است . البته لازم به ذکر است که ماده ۱۶۲ قانون آیین دادرسی مدنی، مالکیت خواهان تنها امارهای بر سبق تصرفات وی بوده و خلاف آن قابل اثبات است.
سه معیار مطرح در دعوای تصرف عدوانی:
- اثبات سابقه تصرف خواهان
- اثبات لحوق تصرف خوانده (تصرفات بعدی خوانده)
- اثبات عدوانی بودن تصرف (اینکه مال بدون اجازه متصرف سابق به تصرف دیگری درآمده است)
مـاده ۱۴۱ قـانون آیین دادرسی مدنی، در خصوص ارکان دعوای تصرف عدوانی میباشد که ارکان این دعوا را شامل سه مورد سابقه تـصرفات خـواهان، الحاق تصرف جدید خوانده و عدوانی بودن تصرف عنوان میکند.
نکته قابل توجه در این قسمت این میباشد که مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به اندازهای باشد کـه او عرفـاً متصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف میتواند متفاوت باشد.
تصرف عدوانی علاوه بر جنبه حقوقی دارای جنبه کیفری نیز بوده و قابل تعقیب کیفری میباشد این مهم در ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی مورد توجه قرار گرفته است و قانونگذار برای متصرف عدوانی مجازات تعیین نموده است .
براساس ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، هرکس به وسیله صحنهسازی از قبیل پیکنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرتبندی، نهرکشی، حفر چاه، غرس اشجار و زراعت و امثال آن به تهیه آثار تصرف در اراضی مزروعی اعم از کشت شده یا در آیش زراعی، جنگلها و مراتع ملی شده، کوهستانها، باغها، قلستانها، منابع آب، چشمه سارها انهار طبیعی و پارکهای ملی، تأسیسات کشاورزی و دامداری و دامپروری و کشت و صنعت و اراضی موات و بایر و سایر اراضی و املاک متعلق به دولت یا شرکتهای وابسته به دولت یا شهرداریها یا اوقاف و همچنین اراضی و املاک و موقوفات و محبوسات و اثلاث باقیه که برای مصارف عامالمنفعه اختصاص یافته یا اشخاص حقیقی یا حقوقی به منظور تصرف یا ذیحق معرفیکردن خود یا دیگری، مبادرت نماید یا بدون اجازه سازمان حفاظت محیط زیست یا مراجع ذیصلاح دیگر مبادرت به عملیاتی نماید که موجب تخریب محیط زیست و منابع طبیعی گردد یا اقدام به هرگونه تجاوز و تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در موارد مذکور نماید به مجازات یک ماه تا یک سال حبس محکوم میشود.
انواع تصرف عدوانی
طبق قانون تصرف عدوانی به دو نوع تقسیم میگردد. تصرف عدوانی کیفری و تصرف عدوانی حقوقی. هر کدام از آنها دارای شرایط خاصی هستند:
- تصرف عدوانی کیفری
تصرف عدوانی کیفری به معنای تصرف مالی که متعلق به شخص دیگری است. آن هم با اطلاع از اینکه مال تعلق به شخص دیگری دارد. به لحاظ قانونی تصرف عدوانی کیفری جرم محسوب میگردد و در صورت اثبات جرم، شخص از یک ماه تا یک سال به حبس محکوم میگردد. این نوع تصرف برای اموال غیر منقول اطلاق میگردد.
- تصرف عدوانی حقوقی
تصرف عدوانی حقوقی در ماده ۱۵۸ مورد اشاره قرار گرفت لازم به ذکر است که تفاوت این نوع تصرف با تصرف عدوانی کیفری در اثبات مالکیت و تقدیم دادخواست میباشد زیرا در بعد حقوقی تصرف سابق کافی بوده و نیاز به اثبات مالکیت نیست در حالی که برای اقامه کیفری باید مالکیت به اثبات برسد. برای پیگیری حقوقی میبایست دعوا حتماً در قالب برگه چاپی مخصوص که همان دادخواست میباشد مطرح گردد.
البته لازم به ذکر است که نباید از وجود و یا عدم وجود سوءنیت نیز غافل شد.
بررسی تصرف عدوانی با رویکرد حقوقی
قانون در خصوص تعریف دعوای تصرف عدوانی در ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی بیان میدارد که : «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می نماید.»
بنابر ماده فوق میتوان اینگونه برداشته که تصرف عدوانی در خصوص اموال غیر منقول قابل تحقق میباشد و در مورد اموال منقول نمیتوان از تصرف عدوانی صحبت به میان آورد و در خصوص عدوان مهم عدم رضایت متصرف سابق میباشد و در صورت رضایت پیشین عدول از آن نمیتوان به تصرف عدوانی اسناد کرد همچنین در تصرف عدوانی صرف تصرف سابق کفایت کرده و نیاز به اثبات مالکیت نمیباشد این امر در ماده ۱۶۱ قانون آیین دادرسی مدنی مورد توجه قرار گرفته است. البته لازم به ذکر است که ماده ۱۶۲ قانون آیین دادرسی مدنی، مالکیت خواهان تنها امارهای بر سبق تصرفات وی بوده و خلاف آن قابل اثبات است.
مـاده ۱۴۱ قـانون آیین دادرسی مدنی، در خصوص ارکان دعوای تصرف عدوانی میباشد که ارکان این دعوا را شامل سه مورد سابقه تـصرفات خـواهان، الحاق تصرف جدید خوانده و عدوانی بودن تصرف عنوان میکند.
نکته قابل توجه در این قسمت این میباشد که مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به اندازهای باشد کـه او عرفـاً متصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف میتواند متفاوت باشد.
بررسی تصرف عدوانی با رویکرد کیفری
ذیل مادۀ ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی عنصر قانونی جرم تصرف عدوانی را تشکیل میدهد. در موضوع تصرف عدوانی کیفری، قاضی موظف است پس از طرح شکایت برابر آئین دادرسی کیفری رسیدگی نماید و علاوه بر مجازات مجرم، حسب مورد به رفع تصرف عدوانی، حکم بدهد این مادۀ قانونی (۶۹۰) فقط دربارۀ اموال غیرمنقول است و اموال منقول را شامل نمیشود و در خصوص اموال منقول، همچنان باید به قانون اصلاح قانون جلوگیری از تصرف عدوانی مصوب ۱۳۵۲ استناد نمود. در رویکرد کیفری فقط احراز واقع لازم است و دادگاه پس از احراز اینکه تصرف فعلی من غیر حق و عدوانی است رای صادر میکند برخلاف رویکرد حقوقی که برای صدور رای سه موضوع، سبق تصرف مدعی، لحوق تصرف مشتکیعنه و عدوانی بودن تصرف او لازم است.
نکته : در صورت حصول شرایط مذکور در تبصره ۲ مادۀ ۶۹۰ صدور قرار بازداشت موقت متصرف عدوانی، الزامی است.
امتیازات دعوای تصرف عدوانی
- نیازی به ارائه دلیل مالکیت (مانند سند رسمی) از طرف خواهان نیست.
- دعاوی تصرف عدوانی خارج از نوبت رسیدگی میشوند.
- برای صدور دستور موقت نیازی به اخذ تأمین از خواهان برای خسارات احتمالی نیست.
- هزینه دادرسی دعوای تصرف عدوانی به دلیل غیر مالی بودن آن مقطوع و ارزان است.
تفاوت تصرف عدوانی و دعوای خلع ید
با توجه به اینکه تصرف عدوانی و خلع ید از دعاوی تصرف میباشند بعضا پیش میآید که افراد و وکلا در خصوص این دو دعوا خلط ایجاد کرده و حتی در دادخواست خود به اشتباه این دو را به جای هم به کار برده و همین باعث رد دعوا یا اخطار رفع نقص میشود. درست است که هر دو از دعاوی تصرف محسوب میباشند امّا بین این دو مهم ترین تفاوتی که وجود دارد بحث اثبات مالکیت میباشد وجود دارد که در خصوص دعوای خلع ید باید مالکیت به اثبات برسد و برای قاضی مالکیت خواهان محرز شود در حالی که برای تصرف عدوانی صرف تصرف سابق کفایت کرده و نیاز به اثبات مالکیت نمیباشد.
تفاوت های تصرف عدوانی و دعوای خلع ید
یکی از مواردی که در دعوای تصرف عدوانی مورد توجه است، تفاوت تصرف عدوانی و دعوای خلع ید است.
این تفاوتها عبارتند از:
- دعوای تصرف عدوانی برای اموال غیر منقول قابل طرح است. دعوای خلع ید هم برای اموال منقول هم غیر منقول قابل طرح است.
- دعوای تصرف عدوانی را میتوان خارج از نوبت رسیدگی کرد. دعوای خلع ید را نمیتوان خارج از نوبت رسیدگی نمود.
- در دعوای خلع ید حتماً باید حکم قطعی صادر شود تا حکم لازم الاجرا شود. در دعوای تصرف عدوانی قبل از قطعیت حکم هم میشود آن را به موعد اجرا گذاشت. بنابراین پس از صدور حکم مبنی بر رفع تصرف عدوانی، اجراییه صادر و رای اجرا میشود.
- تفاوت مهم دیگر بین دعاوی تصرف عدوانی و خلع ید این نکته است که دعاوی تصرف دعاوی غیر مالی هستند و هزینه دادرسی آنها نیز مانند دیگر دعاوی غیرمالی خواهد بود. اما هزینه در دعوای خلع ید، بر اساس قیمت ملک مشخص خواهد شد.
- همانطور که در مبحث پیش ذکر شد، در دعاوی سهگانه سبق تصرف باید مورد اثبات قرار گیرد. اما در خلع ید، برخلاف دعاوی مربوط به تصرف لازم است تا مالکیت فرد مورد اثبات قرار بگیرد.
نکته های مهم در مورد تصرف عدوانی:
- نکته ی اول اینکه بعد از اثبات عدوانی بودن تصرف متصرف، مالک میتواند اجرت المثل ایام تصرف را از متصرف مطالبه نماید. که این میزان اجرت المثل با نظر کارشناس مشخص خواهد شد.
- نکته دیگری که باید مدنظر قرار گیرد این موضوع است که: بعداز اثبات عدوانی بودن تصرف متصرف، مالک میتواند درخواست صدور حکم خلع ید متصرف را از دادگاه تقاضا نماید. این در صورتی است که مالک بتواند مالکیت خود را از طریق اسناد رسمی به اثبات برساند و قراردادی بین طرفین نباشد.
- نکته دیگری که باید مد نظر قرار گیرد این است که مجازات تصرف عدوانی میتواند تشدید شود. در این خصوص ماده ۶۹۳ قانون مجازات اسلامی بیان داشته است که در هر زمانی که شخصی به موجب حکم قطعی محکوم به خلع ید از مال غیر منقولی یا محکوم به رفع مزاحمت یا رفع ممانعت از حق شده است و سپس بعد از اجرای حکم مورد حکم را عدواناً متصرف شده باشد یا اقداماتی بدون مجوز انجام بدهد علاوه بر رفع تجاوز به حبس از شش ماه تا دو سال نیز محکوم خواهد گردید. بنابر این تکرار تصرف عدوانی میتواند باعث تشدید مجازات شود.
داخواست تصرف عدوانی تحت چه شرایطی رسیدگی میشود؟
اولین قدم برای طرح یک دعوی، دادخواهی از طریق تنظیم یک دادخواست برای رسیدگی در یک دادگاه حقوقی صالح است بنابراین باید در اولین فرصت به یکی از دفاتر خدمات قضایی محل زندگی خود مراجعه و دادخواست حقوقی خود را برای ثبت ارائه دهید.
پس از ثبت دادخواست، به دادگاه صالح ارجاع میشود و در آنجا با تعیین شعبه رسیدگی و تعیین وقت دادرسی شما احضار و دفاعیات خود را مطرح مینمایید.
مطابق ماده ای از قانون آیین دادرسی مدنی دعوی تصرف یعنی متصرف سابق، مدعی است که شخص دیگری بدون رضایت او مال غیر منقولی را از تصرف او خارج کرده و ادعای تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست مینماید بنابر این صرف اثبات تصرف سابق کافی است و نیازی به ادله دیگری نیست حتی سند رسمی مالکیت، و دادگاه بر مبنای همان تصرف حکم صادر مینماید.
عناصر تشکیل دهنده جرم تصرف عدوانی
جرم تصرف عدوانی دارای سه عنصر میباشدکه در ادامه توضیح داده خواهد شد.
عناصر تشکیل دهنده جرم تصرف عدوانی:
- عنصر قانونی: ماده ۶۹۰ قانون مجازات
- عنصر مادی:
الف) عمل فیزیکی: عمل فیزیکی جرم تصرف عدوانی، اقدام به تصرف املاک متعلق به دیگری است
ب) شرایط و اوضاع و احوال لازم:
- وجود مال غیر منقول: موضوع جرم تصرف عدوانی تصرف مال غیرمنقول متعلق به دیگری است
- عدم رضایت مالک یا ذی حق:اصولاً عدم رضایت مالک لازمه تحقق جرایم علیه اموال و مالکیت است، رضایت مالک در این جرایم وصف کیفری را از عمل مرتکب میزداید.
- عنصرروانی:
الف: علم به موضوع: عالم بودن به اینکه مال متعلق به دیگری میباشد.
ب: سوءنیت عام و خاص: دارا بودن عمد در فعل نیز لازم میباشد.
تصرف عدوانی در ملک مشاع: دعوی تصرف عدوانی در دو بعد حقوقی وکیفری قابل بررسی است:
- دعوای تصرف عدوانی حقوقی در ملک مشاع
قانونگذار در ماده ۱۶۷ قانون آیین دادرسی مـــدنـــی در ایـــن رابـطــه مــوضــوع را حــل نـمـوده و بـهصراحت اعلام داشته است: در صورتی که ۲ یا چند نفر، مال غیرمنقولی را به طور مشترک در تصرف داشته یا استفاده میکردهاند و بعضی دیگر مانع تصرف یا استفاده یا مزاحم استفاده بعضی دیگر شـونـد، حسب مورد در حکم تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق محسوب و مشمول مقررات این فصل (فصل هشتم قانون آیین دادرسی مدنی) خواهند بود.
- دعوای تصرف عدوانی کیفری در ملک مشاع
قانون گذار به خاطر اهم شمردن موضوع دعوای تصرف عدوانی دو راهکار (حقوقی – کیفری) برای رفع حالت تصرف عدوانی پیش بینی کرده است.
در مورد تصرف عدوانی هرچند یک نظریه مشورتی از سوی اداره حقوقی قوه قضاییه به شماره ۷۵۹۹/۷ -۱۳۷۲/۱۰/۲۶ با استناد به رأی وحدت رویه مذکور صادر و جرم تصرف عدوانی در ملک مشاع قابل تحقق دانسته شده است؛ اما باید اذعان داشت که این رأی وحدت رویه قابل تسری به این مورد نیست و با توجه به اصل تفسیر مضیق متون جزایی و تفسیر آنها به نفع متهم باید قائل به نظری شد که ارتکاب این جرم را در ملک مشاع ممکن نمیداند. بنابراین چنین شکوائیهای باید با قرار منع تعقیب روبهرو شود و شاکی از طریق حقوقی اقدام کند.
باید توجه داشت که در بعد حقوقی این دعوا، همانگونه که گفته شد، سبق تصرفات خواهان مهم است؛ در حالی که در بعد کیفری با توجه به ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی به نظر میرسد اثبات مالکیت شاکی مورد نظر قانونگذار بوده است.
مهلت شکایت تصرف عدوانی
باتوجه به اینکه تصرف عدوانی جزء جرایم قابل گذشت است که با رضایت و گذشت شاکی تعقیب آن موقوف میشود. بر اساس ماده ی ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی در جرایم تعزیری قابل گذشت هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط میشود مگر اینکه تحت سلطه ی متهم بوده یا به دلیلی خارج از اختیار، قادر به شکایت نباشد که در این صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه میشود. هر گاه متضرر از جرم قبل از انقضای مهلت مزبور فوت کند و دلیلی بر صرف نظر وی از طرح شکایت نباشد هر یک از ورثه وی در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارد.
نحوه طرح دعوی تصرف عدوانی
دعوای تصرف عدوانی توسط متصرف سابق علیه متصرف فعلی مطرح میشود.
دادگاه صالح به رسیدگی به دعوای رفع تصرف عدوانی، دادگاه محل وقوع ملک مورد تصرف میباشد. از جمله دلایلی که میتوان جهت اثبات ادعا مطرح نمود میتوان به شهادت شهود، ارائه مدارکی مانند وکالت نامه، اجاره نامه و … که ثابت نماید ملک وی در تصرف خوانده بوده و مدت آن تمام شده است، ارائه مدرکی که نشان دهد معاملهای که بین او و متصرف صورت گرفته است به جهتی از جهات باطل یا فسخ گردیده و … اشاره نمود.
در صورتی که خواهان مالک رسمی ملک شناخته شود میتواند اجرت المثل ایام تصرف را نیز ضمن دعوای رفع تصرف عدوانی بخواهد.
در صورتی که دادگاه پس از بررسی اسناد و مدارک ارائه شده ، تصرف خوانده را غیر قانونی تشخیص دهد رای به رفع تصرف عدوانی صادر مینماید. همچنین خواهان میتواند قبل از صدور رای، تقاضای صدور دستور موقت نماید و دادگاه در صورتی که دلایل وی را موجه تشخیص دهد، دستور جلوگیری از ایجاد آثار تصرف و یا تکمیل اعیانی از قبیل احداث بنا و غرس اشجار یا کشت زرع یا از بین بردن آثار موجود را در ملک مورد دعوا صادر مینماید.
رسیدگی به دعوا تصرف عدوانی چگونه صورت میگیرد؟
مطابق با ماده ١٧٧ قانون آیین دادرسی مدنی، رسیدگی به دعوای تصرف عدوانی، تابع تشریفات رسیدگی نیست و رسیدگی آن بدلیل اهمیت زیاد، خارج از نوبت میباشد.
در حال حاضر میتوان اینگونه بیان نمود که برای طرح دعوای تصرف عدوانی، دو راه وجود دارد:
- اقامه دعوای حقوقی مطابق قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال ١٣٧٩.
- اقامه دعوای کیفری مطابق با ماده ۶٩٠ قانون مجازات اسلامی.
نکته مهم این است که هر چند عنوان هر دو دعوا، تصرف عدوانی است امّا خواهان اختیاری در انتخاب یکی از آنان ندارد بلکه مطابق با دلایلی که در اختیار دارد، باید یکی از دعاوی را طرح نماید.
در خصوص اجرای رای رفع تصرف عدوانی ماده ۱۷۵ قانون آیین دادرسی مدنی بیان میدارد:
در صورتی که رای صادره مبنی بر رفع تصرف عدوانی باشد، بلافاصله به دستور مرجع صادرکننده توسط اجرای دادگاه ضابطین دادگستری اجرا خواهد شد و درخواست تجدیدنظر مانع اجرا نمیباشد در صورت فسخ و در مرحله تجدیدنظر، اقدامات اجرایی به دستور دادگاه اجرا کننده حکم به حالت قبل از اجرا اعاده میشود و در صورتی که محکوم به، عین معین بوده و استرداد آن ممکن نباشد، مثل یا قیمت آن وصول و تأدیه خواهد شد.
مجازات جرم تصرف عدوانی
براساس ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی هر فرد اقدام به هر نوع تصرف از نوع عدوانی یا به وجود آمدن مزاحمت یا ممانعت از حق در مورد های مذکور نماید به مجازات ۱ ماه تا یک سال حبس محکوم میشود و دادگاه موظف به رفع تصرف یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق میباشد.
جرم تصرف عدوانی از جمله جرایم قابل گذشت بوده و بدون شکایت شاکی خصوصی قابل پیگیری نیست و با توجه به مجازات اندک این جرم و قرار گرفتن در درجه ۷ تعزیری مستقیماً در دادگاه رسیدگی میشود.
مزیت داشتن مشاور در دعاوی تصرف عدوانی
استفاده از مشاور در تمامی پروندههای حقوقی و کیفری بسیار مفید بوده که در ذیل به صورت مختصر دلیل به کارگیری مشاور در چنین پروندههایی را شرح میدهیم:
مزایای داشتن مشاور در دعاوی تصرف عدوانی
- تفکیک تصرف عدوانی از دعاوی مشابه
- تخصص و تبحر بالا در پیگیری و تنطیم لوایح به دلیل تجربههای پیشین
- طرح دعوای کیفری در صورت وجود شرایط تحقق و حصول نتیجه بهتر و زمان بری کمتر
- صرف کردن زمان کمتر و اخذ نتیجه بهتر
- دستیابی به حقوق از دست رفته
- رعایت مواعد قانونی و استفاده از ادله در زمان مناسب

